Dwudziesty dziewiąty wrzesień 1920 roku. Chłodna bezgwiezdna noc zapadła nad Niemnem, spowijając w ciemnościach okolicę Piaskowiec, gdzie rozłożyły się oddziały dywizji górskiej (21.D.P.), która tu nadciągnęła za dnia z pod Szczucina. Udając się z gross kawalerii dywizyjnej na spoczynek nocny do Maciejowicz, zostawiłem sobie w myśli obraz położenia. Mimo forsownego marszu od wczesnego ranka,nie udało się nam uchwycić mostu, jak to było nakazane. Przede wszystkim nie było go nigdy w tym miejscu, stąd pierwsze rozczarowanie. Nieprzyjaciel zdołał zawczasu odgrodzić się szeroką wstęgą Niemna, przeciągając za sobą na przeciwległy brzeg - prom, główny środek przewozowy na trakcie Żełudek – Piaskowce – Zdzięcioł. Saperzy dywizyjni mieli popołudniu przeprowadzić wywiad rzeki i przygotować środki przeprawowe, celem przerzucenia pierwszych elementów piechoty pod osłoną nocy. Budowa zaś mostu pontonowego obliczana była na około 60 godzin. Co do kawalerii dywizyjnej, to do godz. 22.30 nie otrzymałem żadnych rozkazów i zaprzestałem wreszcie snuć domysły.
        Dopiero w pół godziny po ułożeniu się do snu, na kwaterę zajmowaną przeze mnie wraz z dowódcą 3-go szwadronu, wpadł goniec z rozkazem dowódcy 1 Brygady Górskiej, któremu kawaleria dywizyjna była podporządkowana. Okazało się, że 3-ci szwadron ma przeprawić się niezwłocznie przez Niemen, by rozpoznać o świcie na Zdzięcioł, dysponując brodem, istniejącym według zapewnień ludności pod Poniemuńcami, oraz promem w tejże miejscowości. O godzinie 6- tej ma być przerzucony baon piechoty. Ja z resztą dywizjonu mam się przeprawić nazajutrz koło południa wraz z innymi oddziałami dywizji. Nakazałem alarm. Czułem, że trzeba być przy szwadronie, który idzie na imprezę bądź, co bądź nie codzienną i może trudną. Należy mu dać przeto c.k.m-y. Trudno w tym wypadku pozostawić tabor bojowy za rzeką, gdyż nie rychło go ujrzy. Postanowiłem, więc że idziemy wszyscy, a na miejscu zobaczymy, co i jak zrobić.
       W ciągu nie więcej jak 30 minut siedzieliśmy na koniach i ruszyliśmy przez Piaskowce na Poniemuńce, odległe zaledwie o 6 km. od kwater. Maszerowaliśmy stępem, noc ciemna, choć oko wykol. Zaciekawiała nas coraz bardziej przeprawa, a nie zaczęły nasuwać się myśli o nieprzyjacielu. Czy też obsadza on jeszcze brzeg przeciwny? Od tego przecież zależy sposób przeprawy. Może piechota ma jakie wiadomości ? - ale szukaj tu, gdzie i kogo? W Piaskowcach śpi wszystko. A tu czas ucieka, jest już po północy. Wchodzimy tymczasem do Poniemuńców. Grupa ludzi stoi przy drodze. Opodal nad brzegiem kilka postaci coś majstruje przy świetle łuczywa nad małym promkiem, mogącym pomieścić zaledwie 1 wóz. Niedługo będzie gotów. Niechaj, więc przeprawią się tędy ckm-y i tabor bojowy. Bród, jak mówi przyprowadzony przewodnik znajduje się dalej gdzieś za wsią, podobno nie głęboki i prąd wolny. Idąc dalej ze szwadronem do brodu, namyślam się, czy posłać najpierw patrol z przewodnikiem. Atmosfera jednak nad rzeką nie wróży obecności nieprzyjaciela, zresztą jest to jakiś bród „dziki”, nie na drodze żadnej. Kto by tam tkwił? Jeśli chodzi o rozpoznanie samego brodu bez użycia świateł – będzie to nie wiadomo jak długi trwało w tych egipskich ciemnościach, a zwiadowcy mogą pogubić się w wodzie. Wydaje mi się w tej chwili, że najlepiej iść w kolumnie dwójkowej. Daję, więc po drodze instrukcje dowódcy ostatniego plutonu, by idąc na ogonie szwadronu pilnował, aby się kolumna nie rozerwała. Wszyscy maja iść na ogonach, nie wolno palić i rozmawiać. Do brzegu przeciwnego podejdziemy nie widoczni, a gdyby w ostatniej chwili padły nawet strzały, to rzucimy się hurmą i z wielkim krzykiem, uważałem, że ogień piechoty w nocy nie spowoduje większej szkody. Bez zatrzymania wchodzi, więc szwadron z płaskiego piaszczystego brzegu rzeki, która zaszemrała głośniej pod kopytami przeszło setki koni. Chłód powiał od wody, sięgającej początkowo niżej strzemion. Posuwam się przed szwadronem. Przewodnik kroczy pieszo, obok z prawej strony i wymacuje nogami i kijem – którędy bród wiedzie. Niema żadnego znaku orientacyjnego. Konie idą trwożnie, jeden za drugim w ślad za nami, bo który zboczy, wpada zaraz głęboko. Ciemne zwierciadło wody wznosi się coraz wyżej i hamuje ruch chłopa, który przytrzymuje się lewą ręką mojego strzemienia, dzwoni zębami z chłodu, a może i z trwogi. Zdaje mi się, że coraz mniejsza robi się biała plama jego koszuli. Woda sięga mu już pod pachy, zaczyna się coraz gorzej orientować, wreszcie staje i mętnie cos klaruje z ruska, że brzeg jest tuż. Nie pamiętam, co mu bąknąłem. Nachyliłem się, chcąc przebić wzrokiem mrok lub uchem złowić jakiś odgłos z brzegu, tymczasem nic, wokół cisza, tylko fale napierają coraz silniej na koniska. Odwracam głowę, a tu mojego przewodnika nie widać. Zwiał czy dał nurka w wodę?
        Moment zastanawiania, czy zatrzymać się i kazać odszukać przewodnika, czy też posuwać się na ślepo w dotychczasowym kierunku, na los szczęścia. W 23 roku życia decyzja jest łatwa – idę dalej, aby nie wprowadzać rozgardiaszu. Nich żołnierze wierzą, że wszystko idzie prawidłowo, skoro porucznik jedzie pewnie na przedzie. Marsz trwa chyba już 10-15 minut – musi, więc być brzeg bardzo blisko. Tymczasem mokro już w kolana i w siedzenie. Woda zakryła uda, konie wystawiają uszy nad wodą. Zadzierają głowy, a wyginając grzbiet zwalniają tempa. Zaczynają mnie dochodzić z szeregu przyciszone uwagi, początkowo humorystyczne, np. że tytoń zamoknie, potem mniej wesołe a nawet trwożliwe, gdyż właściwie nie ma dotąd żadnej pewności czy do brzegu się idzie. Rzeczywiście, jak byśmy poruszali się obecnie w dół rzeki, zanurzając się z każdym krokiem coraz głębiej. Tak! jasne, żeśmy zeszli z brodu. Może sprawiły to konie, odchylając odruchowo nozdrza od fali, względnie nie chcąc się głębiej zanurzyć utrzymywały się wzdłuż krawędzi dna, możliwe, że była wtem i moja wina -że za szybko parłem naprzód. W tym miejscu zaczyna się moja rozterka i kryzys duchowy. Iść dalej – niepodobieństwo, pewna zagłada. Zawrócić – nigdy!
       Czuję, że z tą chwilą prysnęła by moja władza i dyscyplina w szeregach, a napór wody na skłębioną masę koni uciekających z topieli jeźdźców, sprowadzi katastrofę i niesławę. Czuję się strasznie samotny, jakby się wszystko sprzysięgło przeciwko mnie, a najbardziej przygniata mnie odpowiedzialność za setkę oddanych ludzi, których życie jest w moich rękach i wisi teraz na włosku.
        Wkładam rękę do wody sięgającej już bioder. Prądu nie znać ani z prawej ani z lewej strony- oczywista, że idzie z tyłu i jest równoległy z koniem. Jedyne, przeto wyjście zmienić kierunek o 90 stopni w lewo i zdając resztę siły na konia, najkrótszą drogą dążyć do niewidocznego brzegu. Jadący za mną pchor. Krzyszkowski, doskonały żołnierz, zaciął zęby i milczy, pewnie myśli to samo, co i ja. Obok mnie jest mój adiutant, najserdeczniejszy kolega szkolny. Ci najbliżsi mnie nie zawiodą, a za nimi reszta musi pójść, zwłaszcza, że z tyłu popędza ich Radziński. Gdy tak rozważam w największym skupieniu, pocieszając się, że w najgorszym razie pochłonie mnie woda pierwszego, lecz idącego do nakazanego celu – usłyszałem głośny plusk i okrzyk. „Bedło tonie”. A więc już pierwszy - zaczyna się! Oto luzak mój zboczył, szukając płytszego miejsca i wpadł widocznie w dół lub wir. Zdarł klacz munsztukiem w tył i w pewnym momencie razem schowali się pod wodę. Decyzja została zatem przyśpieszona. Rzuciłem krótko w stronę tonącego: ” łap się klaczy za ogon”- i ustawiłem swego konia w poprzek prądu. Para ostróg, a mój kasztan tracąc grunt, wykonał kilka kroków na zadzie i rzucił się naprzód w ciemną otchłań. Popłynęliśmy a za nami szwadron. Zrobiło mi się lżej na sercu. Cisze przerywało jeno charakterystyczne prychanie płynących koni i lękliwe rżenie biednej klaczy która zdenerwowała się kąpielą i, płynąc, holowała luzaka wczepionego w jej ogon, biorąc kurs na mego konia. Pochylony do przodu, ponieważ grzbiet konia przyjął położenie skośne do powierzchni wody, pobudzam ciągle kasztana łydkami, by się przypadkiem nie zastanawiał i kierują wodzami pod prąd, by przeciwdziałać znoszeniu. Poczciwy koń ma stracha, wyczuwa niebezpieczeństwo i reaguje czule na wodze. Wydaje mi się, że płyniemy już chyba cała wieczność. Jak długo konie jeszcze wytrzymają?
        Nagle, przed łbem końskim zamajaczyło mi coś białawego – niechybnie opary w szuwarach nadbrzeżnych. Nie powstrzymałem się, by nie krzyknąć w tył dla zachęty –„brzeg widać”. Kasztan chwycił przodem grunt, lecz brzeg stromy. Pracuje nerwowo nogami, szyją i wspina się na jakieś 10 m. pod górę. Na szczycie na wyniosłości zeskoczyłem z konia i ponaglałem gramolących się jeźdźców, by nie zatkali drogi następnym. Ostatnie napięcie nerwów - jakie straty? Okazało się jednak niebawem, że nikogo nie brak. Odetchnąłem głęboko. Teraz poczułem, żem cały mokry i chłód jest przejmujący. Usiłuję się zorientować, gdzie właściwie jesteśmy. Stoimy na podmokłej łące. Trudno określić coś więcej. Zapałki zamokły, z mapy zostały zresztą tylko strzępy, naokół cisza i ciemno. Żołnierze wylewają z butów wodę strumieniami i poprawiają siodła. D-ca szwadronu wysłał już szperaczy, którzy znaleźli niezadługo jakąś drożynę. Maszerujemy, a raczej biegniemy kłusem przy koniach w kierunku, skąd dolatuje pianie kogutów. Po kwadransie zatrzymaliśmy się w Rochaczach, małej leśnej wiosce, o pół kilometra od Gonczar, gdzie powinny być nasze ckm-y i tabor. W istocie rzeczy już się przeprawiły i czkały na nas, mając wiadomości, że ostatnie oddziały nieprzyjaciela wycofały się z nad Niemna wieczorem. Pomaszerowaliśmy, więc leśną drogą do traktu. Wstawał słoneczny złoty dzień, przed nami otwierała się droga na Nowojelnię i dalej na Nieśwież. * * *
        Przeżyty fragment, nie mający pretensji do jakiejś poważnej akcji bojowej, a będący tylko przekroczeniem przez podjazd przeszkody marszowej, przypomina mi zawsze to czego nie obejmuje regulamin czego nie stwarza ćwiczenie aplikacyjne – to jest silnej emocji i kryzysu duchowego dowódcy, jak również i żołnierzy, a może i nawet koni. Przetrwanie zaś kryzysu w równowadze ducha odgrywa znaczenie zasadnicze dla danego przedsięwzięcia.
        W wydarzeniu opisanym, tkwią dwa momenty istotne dla przeprawy z końmi wpław. Pierwszy moment to możliwości przepływania kilkudziesięciu metrów na grzbiecie objuczonego konia, doświadczone „en masse” na rzece dość poważnej i wśród wyjątkowo ciemnej nocy, oczywiście za dobrym koniem – przewodnikiem. W danym wypadku, przy rozpoczęciu pływania, prawdopodobnie nie nakłoniłbym był nikogo do opuszczenia siodła i zanurzenia się po szyję w wodzie, gdyż nikt nie był szkolony w dzisiejszym systemie, a przypuszczalnie trzy czwarte z pośród nas nie umiało pływać. Wpłynęłoby to źle na samopoczucie, a przede wszystkim spowodowałoby trudności kierowania koni. Małe zamieszanie stąd, zwłaszcza u czoła wynikłe – zniechęciłoby konie i mowy by być nie mogło o kontynuowaniu ruchu.
        Drugim charakterystycznym momentem jest psychologia przeprawy nocnej, co w przyszłej wojnie będzie zapewne najczęściej stosowane. Spokój, działanie w gromadzie, oficerowie na czele i oficer za frontem – to daje w nocy znacznie lepsze samopoczucie ludziom i koniom, oraz możność utrzymywania dyscypliny. W tym widziałem warunek powodzenia. W tym też celu starałem się od początku, by ruch był płynny, by zatrzymywaniem czy tez czekaniem i szperaniem nie denerwować koni, oraz w ogóle nie dać im czasu na zastanawianie się nad swym losem. Operacja ludzka w ciemnościach bezwzględnych a zwłaszcza w wodzie, zawsze zawieść może, a przewodnik był tego przykładem. Nie zawiedzie tylko instynkt zwierzęcia.