Prezentujemy kolejną część relacji ppłk. Kazimierza Halickiego opublikowaną w 1961 roku w Londynie w III tomie „Przeglądu Zrzeszenia Kół Pułkowych Kawalerii”. Zachowujemy oryginalną pisownię i zastosowane przez autora skróty charakterystyczne dla języka raportów wojskowych z tamtego okresu.
Ppłk. Kazimierz Halicki
RELACJA DOWÓDCY OŚRODKA ZAPASOWEGO WOŁYŃSKIEJ BRYGADY KAWALERII I ZGRUPOWANIA KAWALERII W KAMPANII WRZEŚNIOWEJ

Zgrupowanie w składzie Grupy gen. Skuratowicza
        O godz.18-tej dnia 13.IX. otrzymałem następujący rozkaz od gen.Sawickiego:
        Moje zgrupowanie zostało podporządkowane Grupie gen.Skuratowicza (m.p. dowództwa Łuck). Ma ono przejść do rejonu Łuck w ciągu dzisiejszej nocy. Gros zgrupowania znajduje się w lesie na zachód od Rogoźno przy szosie Włodzimierz Wołyński – Łuck. Ja mam zameldować się osobiście u gen.skuratowicza, od którego otrzymam dalsze rozkazy. Szwadron 3/I z pod Kryłowa otrzymał już rozkaz o marszu na Łuck z dowództwa Grupy gen. Sawickiego.
        Po otrzymaniu tego rozkazu nakazałem obu szwadronom, które były w rejonie Poryck, samodzielny marsz podróżny do m.Torczyn, gdzie otrzymają dalsze rozkazy, a sam udałem się do m.p. zgrupowania. Tam dowiedziałem się, że zgrupowanie zostało zatrzymane osobiście przez gen.Sawickiego przy przemarszu przez Włodzimierz Wołyński w nocy z 11 na 12.IX i skierowane do obecnego m.p. jako odód grupy. Generał Sawicki powiedział, że nie potrzebują o tym do mnie meldować, gdyż sam mnie o tym zawiadomił. Żadnych rozkazów od gen.Sawickiego nie otrzymałem. Wysłałem rozkazy do marszu na Łuck i wjechałem do dowództwa grupy gen. Skuratowicza samochodem. Po zameldowaniu się u gen.Skuratowicza, po daniu mego O.de B. i zorientowaniu go w sytuacji zgrupowania, otrzymałem następujący rozkaz: Grupa gen.Skuratowicza ma za zadanie stworzenie linii rzeki Styr drugiej linii w złów ppanc., z Łuckiem jako podstawą. Zadaniem mego zgrupowania (bez dyonu pieszego) będzie z rejonu lasu kolonii Adamów Adamów c.244 w razie natarcia broni ppanc.na Łuck działania na jej tyły. Łączność z dowództwem grupy przez radiostację, którą mi gen. Skuratowicz przydziela. Dyon pieszy zgrupowania mam oddać do dyspozycji węzła ppanc.Łuck. Dnia 14.IX. o świcie zgrupowanie (bez dyonu pieszego) zajęło las c.244. Dyon pieszy udał się do Łucka i został użyty jako odwód węzła ppanc.Łuck.
        W lesie kolonii Adamów zgrupowanie stało do dnia 7.IX..godz.17-ta. Nieprzyjaciel nie niepokoił i poza patrolowaniem na południowy wschód żadnej pracy nie było. Czas ten został poświęcony na pracę organizacyjną, na wzajemne zapoznanie się i na, jakie takie, zwarcie wewnętrzne oddziałów.
        W dniu 17.IX. od rana zaczęły krążyć pogłoski o przekroczeniu granicy przez oddziały sowieckie. Oficer wysłany przeze mnie do gen.Skuratowicza celem wyjaśnienia sytuacji powrócił dopiero koło godz.17-tej z rozkazem: 1) oddziały sowieckie przekroczyły granicę i posuwają się w głąb Rzeczypospolitej. Cele i zamiary tego ruchu są nieznane. Żadnych rozkazów Naczelnego Dowództwa w tym względzie nie ma. 2) Grupa gen.Skuratowicza odchodzi na zachód. 3) Moje zgrupowanie przechodzi do dyspozycji gen.Sawickiego, który walczy we Włodzimierzu Wołyńskim z jakąś jednostką pancerną niemiecką. Z rozkazu gen.Sawickiego mam do świtu dnia 18.IX. stanąć w rejonie Zatanie-Siedlce, gdzie otrzymam dalsze rozkazy.
        W wykonaniu tego rozkazu z nadejściem zmroku ruszyłem droga przez Białósk – Sadów -Łokacze. W Kołacze. Kołacze dopędził mnie oficer z Dtwa Grupy gen.Skuraatowicza przywożąc nowy rozkaz:
1) podporządkowanie moje dwu grupy gen. Rawickiego zostało odwołane.
2) zgrupowanie moje przechodzi do m.Horchów, który mam ubezpieczyć i przygotować do obrony ze wszystkich stron.
3) o godz.1-tej odbędzie się odprawa u gen.Skuratowicza w Horchowie. W myśl tego rozkazu zawróciłem na Horchów. Marsz tej nocy był bardzo ciężki. Spadła ulewa i drogi stały się bardzo śliskie, co wyczerpało konie i zmordowało strasznie moich kolarzy. O świcie zgrupowanie osiągnęło Horchów, który stosownie do rozkazu przygotowany został do obrony.
        Na odprawie gen.Skuaratowicz zakomunikował mi: 1) Otrzymał on rozkaz rozwiązujący jego grupę. Sam ma się udać do Stanisławowa do M.s.Wojsk.
2) Od tej chwili staje się samodzielnym dowódcą i w moich poczynaniach mam kierować się tylko dobrem sprawy.
3) Co do sytuacji, to gen.Skuratowicz sam jej nie zna. Dotychczas nie wiadomo jaki cel mają wojska sowieckie, które ciągle choć powoli posuwają się w głąb kraju. Podobno nie należy z nimi walczyć. Jak wynika z nasłuchu radiowego Lwów skutecznie broni się przeciwko natarciom niemieckim. Wszędzie na prawym brzegu Wisły toczą walki poszczególne nasze oddziały, zorientować się jednak jest bardzo trudno w ogólnym przebiegu frontu. Nie ulega wątpliwości, że wojska nasze na zachodnim brzegu Wisły zostały mocno rozbite i teraz walka jest chaotyczna. Broni się też Warszawa z Gen.Rómlem na czele.
4) Jego (gen.Skuratowicza) zdaniem trzeba jak najwięcej oddziałów przeprowadzić za granicę do Rumunii lub Węgier, bo to stworzy możliwości dalszej walki. Rozkazów jednak żadnych w tym względzie on nie ma.
5) Co do wiadomości o najbliższych oddziałach własnych, to grupy płk.Hanki-Kuleszy z Dubna i gen. Strzemińskiego z Młynowa idą na zachód, wycofując się przed wojskami sowieckimi.
6) Gen.Skuratowicz przydziela do zgrupowania pół szwadronu ( 40 jeźdźców ze Szkoły Policyjnej w mostach, użyłem ich na uzupełnienie I dyonu).
Po pożegnaniu się ze mną gen.Skuratowicz ze swym sztabem wsiadł do samochodu i odjechał.
        Samodzielne działania Zgrupowania
        Po przybyciu z odprawy zacząłem analizować położenie gdyż trzeba było powziąć decyzję zasadniczą, będę dalej robił. Rozważywszy sytuację, w której się znalazłem, postanowiłem pójść pod Lwów. Decyzję moja oparłem na następujących przesłankach: 1) Walka trwa. Każdy dzień zbliża zapowiedziana interwencje naszych sojuszników.
2) Pozostać na miejscu to dać się rozbroić i internować wojskom sowieckim. Było by to czysta hańbą.
3) Przekradać się i przebijać za granicę kraju wtedy, gdy inni walczą- wygląda na dezercję.
4) Pozostaje tylko jedna możliwość iść i pomóc tym, co się biją. Wiadomo było, że bije się uporczywie w tej chwili Lwów i Warszawa. Do Lwowa bliżej – a więc iść na Lwów.
Ze względu na zmęczenie ludzi i koni poprzednim marszem i na opl. wymarsz wieczorem na Radziechów – Kamionkę Strumiłową, skąd działać zależnie od okoliczności.
Powziąwszy tę decyzje zwołałem odprawę dowódców dyonów i szwadronów i po zorientowaniu ich w położeniu wydałem rozkazy do marszu. Marsz był bardzo uciążliwy. Ze względu na zatarasowanie gościńca tysiącami różnych pojazdów tak, że dopiero o świcie osiągnąłem czołem m.Radziechów.
        Po wyjściu z Radziechowa na szosę do Kamionki Strumiłowej spotkałem jadący szybko samochód, w którym było kilku oficerów. Oficerowie ci poinformowali mnie, Że za nami idą szosą czołgi niemieckie (meldunek ten jak się po tym okazało był fałszywy). Spotkanie się z czołgami w biały dzień na otwartej szosie, przy braku broni ppanc., absolutnie mi nie odpowiadało. Wobec czego zadecydowałem wejść w lasy Toporowskie i przejść Bug w Busku. Po dojściu do m.Ochladów zarządziłem postój celem nakarmienia ludzi i koni. Wszystko było pomęczone. Kuchnie były w fatalnym stanie, gotować w nich było można tylko na postoju, chleba nie było – trzeba było postój przedłużyć, tak że dopiero pod wieczór można było maszerować dalej. Około południa zameldował się u mnie por. Osuchowski z Centrum Wyszkolenia Lotnictwa, który znalazł się w tym rejonie z eskadra szkolną R.W.D. (8 samolotów) i zaproponował mi współpracę. Od tej chwili współpracował ze mną bardzo wydatnie, pracując dużym poświęceniem i oddając mi znakomite usługi.
        O godz.14-tej wysłałem podjazd pod dowództwem rtm. Zawadzkiego w sile 3?II dyonu plus pluton ckm. z zadaniem uchwycenia przeprawy w m.Busk. O zmroku dnia 19.IX.rozpocząłem marsz przez Toporów na Busk. Toporów był zatarasowany taborami i samochodami tak, że ledwie mogłem przecisnąć się. Była to grupa gen.Strzemińskiego, składająca się z dużej ilości różnych oddziałków i pojedynczych oficerów, policjantów i ludności cywilnej. Z rozmowy z gen. Strzemińskim dowiedziałem się, że bić się nie ma czym. Że wśród jego ludzi przeważ nastrój kapitulacyjny, którego głównym rzecznikiem jest płk.dypl. Krasicki. Jeżeli mi się uda przepchać na Lwów przez Busk, to on ze mną pójdzie. W Toporowie otrzymałem meldunek od rtm.Zawadzkiego, że Busk jest wolny od nieprzyjaciela, a według wiadomości od miejscowej ludności zbliżają się do niego wojaka sowieckie od Złoczowa. Z meldunku wynikało, że rtm. Zawadzki zatrzymał podjazd pod Buskiem i że ma w Busku tylko jeden pluton; wysłałem więc naprzód 1/I dyonu plus ckm. pod dowództwem rtm.Rybickiego z zadaniem zapewnienie mi wyjścia z m.Busk.
        Dnia 20 IX.o brzasku osiągnąłem Busk. Rtm. Rybicki zameldował mi, że stacja Krasne była zajęta przez oddziały zmotoryzowane sowieckie, z którymi pluton jego szwadronu miał potyczkę, wyrzucając oddział piechoty zmotoryzowanej w sile około kompanii, który udało się zaskoczyć, lecz po tym podeszły 3 czołgi alka trwa. Dowódca plutonu melduje, że jednemu z tych czołgów uszkodził gąsienicę i że czołg ten stoi unieruchomiony na jego przedpolu, a dwa pozostałe cofnęły się i ostrzeliwują z rzadka. Jednocześnie rtm.Rybicki zameldował mi, że zameldowało się u niego kilku naszych żołnierzy i jeden oficer (ppor. rez. Załuski z 12P.Uł.), pochodzących z oddziałów rozbrojonych przez wojska sowieckie. Z rozmowy z nimi dowiedziałem się, że wojska sowieckie rozbrajają nasze oddziały i z reguły szeregowców zwalniają, a zatrzymują oficerów i podoficerów K.O.P . u rozstrzeliwują na miejscu.
        Ludność ukraińska zbiera się w uzbrojone bandy, które obdzierają zwolnionych żołnierzy, zdejmują im buty i ubranie ( wszyscy moi rozmówcy byli bez butów i mieli nogi poowijane w jakieś szmaty). Ppor.Załuski był w ośrodku zapasowym po czym służył w sformowanym dyonie rtm.Murasika. Zostali oni zaskoczeni przez czołgi sowieckie na postoju w rejonie Złoczowa. Oficerów i podoficerów od razu oddzielono, a ułanów zwolniono. Ppor.Załuski udając ułana wymknął się z tłumem zwolnionych żołnierzy. Po drodze jakiś żołnierz bolszewicki zrabował mu buty. Co się stało z jego kolegami oficerami i podoficerami nie wie, bo bał się długo zatrzymywać w okolicy. Stosunek większości wsi ukraińskich do naszych żołnierzy wrogi.
        W trakcie tej rozmowy przybyło na placówkę kilku oficerów z pułkownikiem dyplomowanym Szwarcenberg - Czernym, dowódcą 24 Dywizji Piechoty. Uciekli oni z niewoli sowieckiej, do której wzięci byli w lasach Janowskich pod Lwowem. Byli oni w grupie gen.Sosnkowskiego. Płk Szwarceberg - Czerny opowiadał o brutalnym tratowaniu naszych oficerów przez wojska sowieckie. Poza tym powiedział mi, że Lwów kapituluje. Wiadomość tę za chwile potwierdził komunikat radiowy. Tymczasem patrole rtm. Rybickiego zaczęły donosić o zbliżaniu się wojsk sowieckich o Złoczowa. Rozpoznanie lotnicze na tym kierunku doniosło o marszu oddziałów pancernych i zmotoryzowanych szosą Złoczów – Krasne – Busk (jeden samolot R.W.D. został zestrzelony przez nieprzyjaciela, pilot dołączył na piechotę).
        W tej sytuacji należało powziąć nową decyzję. Trzeba było zapewnić sobie czas na spokojne zastanowienie się nad położeniem i nowymi możliwościami. W tym celu nakazałem: 1) Dyon pierwszy obsadzi Busk i broni go.
2) Rtm.Rybicki ze swym szwadronem pozostaje wysunięty przed Busk jako ubezpieczenie. W razie natarcia nieprzyjaciela wycofuje się do gros zgrupowania.
3) Gros zgrupowania w lesie 3 kilometry na płn. od Buska przy szosie na Toporów.
4) Moje m.p. przy gros zgrupowania na szosie.
Około godz. 11-tej zgłosił się do rtm.Rybickiego mjr. Sowiecki z jednym oficerem jako parlamentariuszem. Chcieli rozmawiać ze mną. Kazałem odpowiedzieć, że parlamentariuszy nie przyjmuję. Około godz.13-tej zaznaczyła się aktywność sowieckich oddziałów rozpoznawczych. Pod ich naciskiem rtm.Rybicki około godz.15- tej wycofał się z przedpola. Rozpoznanie lotnicze (znowu jeden samolot zestrzelony przez nieprzyjaciela) wykazało silne ugrupowanie wojsk zmotoryzowanych i czołgów w rejonie Krasne, oraz piechotę z niewielką ilością czołgów na samym przedpolu Busk. Wszystko wskazywało na to, że nieprzyjaciel wkrótce uderzy.
        I rzeczywiście. O godz.16.15 ruszyło natarcie nieprzyjaciela, przy czym mjr.Wiśniowski (dowódca dyonu 4-go Zgrupowania) prawie bez walki wycofał się z Buska, tracąc jednego zabitego. Tłumaczył się prze de mną, że strzelano z okien domów do jego ułanów i że nie mógł bronić miejscowości, mając przed sobą silniejszego nieprzyjaciela, a wewnątrz swego ugrupowania wroga. Nakazałem majorowi Walczyńskiemu, dowódcy 1-go dyonu konnego, by nie pozwolił wyjść nieprzyjacielowi z miejscowości Busk. Nieprzyjaciel zaczął pokazywać się na północ skraju miejscowości Busk dopiero około godz. 17.30, lecz po ostrzelaniu go nie przejawiał żadnej aktywności.
        W międzyczasie powziąłem poważna decyzję co do dalszych mych działań, którą o godz.15-tej zakomunikowałem na odprawie podległym dowódcom oraz wydałem stosowne rozkazy. Zważywszy, że: 1) Lwów kapitulował i wojska sowieckie są w jego rejonie,
2) Według nie sprawdzonych wiadomości wojska niemieckie wycofały się od Lwowa na zachód,
3) Wyście z Buska zamykają mi oddziały sowieckie i musiałbym się przez nie przebijać.
4) Według posiadanych wiadomości m. Kamionka Strumiłowa jest zajęta przez oddziały pancerne niemieckie.
5) Nie są mi znane stosunki niemiecko-sowieckie. Trudno przypuszczać, by były wrogie, gdyż wtedy inny byłby stosunek wojsk sowieckich do naszych oddziałów.
Z drugiej strony wroga wzajemna propaganda musiała urobić takie nastroje, że trudno jest przypuszczać aby wojska sowieckie i niemieckie mogły połączyć się bez obawy jakichś grubszych incydentów. Należy się więc spodziewać, że musi być między nimi pozostawiony pas neutralny. Wskazuje na to chociażby zachowanie się Niemców pod Lwowem.
6) Wojnę w Polsce przegraliśmy. Bije się jeszcze Warszawa i wiele leśnych grup.
7) W tych warunkach są dwie drogi:
a) iść bić się do ostatka dla honoru imienia żołnierskiego,
b) Przebijać się na Węgry w nadziei, że będzie można z czasem Wziąć rewanż na wrogu. Z tych dwóch ewentualności druga jest korzystniejsza. 8) Morale moich żołnierzy jest bardzo wysokie. Widok rozbitków i dezorganizacji nie gasi ich ducha bojowego. Chcą się bić. 9) Muszę liczyć się z tym, że nie mam żadnej broni ppanc. ani pplotn., poza niewielką zresztą ilością amunicji do ckm., a wszędzie wiem, że mam przed sobą broń pancerną.
W tych warunkach w terenie otwartym nie mam żądnych szans powodzenia. Muszę szukać terenu pokrytego, który by mnie możliwie chronił przez lotnikiem i czołgiem nieprzyjacielskim.
10)Walki trzeba unikać, raczej przemykać się. Przebijać się tylko wtedy, gdy inaczej przejść nie można. Zdecydowałem się: przebijać się na Węgry. W tym celu pod osłoną nocy oderwać się od nieprzyjaciela i przejść Bug pomiędzy Kamionką Strumiłową a Buskiem gdzieś w okolicy m.Turki, po czym przejść możliwie lasami, gdzieś do lasów Janowskich, a dalej działać zależnie od okoliczności.
Na odprawie zakomunikowałem dowódcom moją decyzję i szczegółowo omówiłem z nimi nasza sytuację i plany na przyszłość, oraz poleciłem zaznajomić z tym żołnierzy wszystkich stopni.
Po czym wydałem następujący rozkaz wykonawczy(mapa 1:100.000):
1) z nastaniem zmroku kolumna w porządku: dowództwo zgrupowania, drugi dyon konny, szwadrony pionierów i łączności, dyon pieszy, baon strzelców granicznych, tabory – ruszy przez Adamów do m.Turki.
2) pluton szwadronu pionierów rozpozna i wytyczy brody przez Bug w rejonie Turki.
3) I dyon konny o godz.22-ej oderwie się niepostrzeżenie od nieprzyjaciela i dopędzi gros zgrupowania.
4) ja na czele II dyonu konnego.
Rzęsisty deszcz zmusił mnie do trzech godzinnego postoju w rejonie Rudy-Wołosz-Sobaszki, po czym o świcie dotarłem czołem do m.Turki. Rozpoznanie brodów było gotowe. Zarządziłem więc postój w lesie Stebne Bagno.


Grafika z londyńskiego wdania relacji ppłk K. Halickiego

Ułan Wołyński nr 43 rok 2011
Zjazd Kawalerzystów w Grudziądzu
Julita Prabucka