Relacja Dowódcy Ośrodka Zapasowego Wołyńskiej Brygady Kawalerii i Zgrupowania Kawalerii w Kampanii Wrześniowej
      W dniu 1 września 1939 r. około godz.22 przybyłem do Hrubieszowa i objąłem dowództwo Ośrodka zapasowego Wołyńskiej Brygady Kawalerii.
      Ośrodek mieścił się w koszarach 2.p.s.k, który po zmobilizowaniu odszedł na teren operacyjny. Ośrodek był w trakcie organizacji.
       W tej chwili w koszarach mieściły się:
       1) Szwadron zapasowy 2.p.s.k.- 150 młodych koni oraz około 100 szeregowych.
       2) Nadwyżki mob. 2.p.s.k. i zmobilizowane konie dla ośrodka ok.700 koni i 500 szeregowych.
       3) Przybywający do ośrodka na mob. oficerowie i szeregowi: ok.70 oficerów, tyleż podchorążych i ponad 500 szeregowych, przyczem ilość ta z każdą chwilą wzrastała.
       W okolicach Hrubieszowa rozmieszczone były:
       1) Szwadron marszowy 2.p.s.k.
       2) Szwadron gospodarczy ośrodka.
       3) 2 kolumny taborowe zmobilizowane przez 2.p.s.k. i oczekujące rozkazu odejścia.
              W marszu do Hrubieszowa:
       1) Nadwyżki mob.19 i 21 p.uł. oraz szwadr.pion.bryg. 2) Szwadrony zapasowe tych pułków. 3) Szwadrony marszowe tych pułków.
       Uzbrojenie:
       a) Magazyny mob. uzbrojenia dla ośrodka nie posiadały, według planu mob. miało ono być pobrane w terminach późniejszych.
       b) W nadwyżkach mob. 2.p.s.k. było: 2 c.k.m. Maxima, rozklekotane, stare ćwiczebne z plutonu szkolnego c.k.m. i c.k.m. wzór 30 w dobrym stanie (wszystkie c.k.m. na stanowiskach plotn. na moście kolejowym przez Bóg); 3 r.k.m. i ok.20 kbk.
      
       c) W magazynach 2.p.s.k. ok.900 kbk., których pułk nie zdążył odprowadzić do magazynów D.O.K.II. (pułk otrzymał w sierpniu 1939 nowe k.b.k.) oraz ok. 500 szabel i 100 lanc.
       Sprzęt łączności:
       Tylko ćwiczebny plutonu łączności 2.p.s.k.
       Amunicja:
       Ok. 2.000 na c.k.m. i na r.k.m. i ok.200 nb. na kbk. Umundurowanie:
       Oddziały, poza przybywającymi na mob. szeregowymi, umundurowane w nowe sorty mundurowe. W magazynach mob. i bieżących pułku – pustki. W magazynach podręcznych szwadronów 2.p.s.k. , które kazałem otworzyć, znalazłem: ok.2.000 kompletów umundurowania sukiennego używanego lecz w dobrym stanie, ok. 1.000 kompletów drelichów w dobrym stanie, oraz ok. 2.000 płaszczy w większości w dobrym stanie.
       Żywność i furaż:
       W dużych ilościach w magazynach mob.2.p.s.k.
       W koszarach czynna piekarnia.
       Kuchnie polowe:
       6 kuchni polowych z wyekwipowania pokojowego 2.p.s.k. Stan zły. Nie można gotować w marszu.
       Rząd koński:
       Ok. 700 kompletów różnego wzoru i ok. 200 siodeł niekompletnych.
       Środki przewozowe:
       Poza szwadronem gospodarczym i kolumnami taborowymi na wozach pochodzących z poboru, jeden samochód ciężarowy 2.p.s.k. w bardzo dobrym stanie.
       Służba zdrowia:
       Lekarz powołany z rezerwy. Całkowicie urządzona izba chorych 2.p.s.k.
       Służba wet.:
       Lekarz wet. powołany z rezerwy. Całkowicie urządzony ambulans wet.2.p.s.k.
       W następnych dniach do 10 września przybyło:
       1) Kilkunastu oficerów i podchorążych oraz ok.2.000 szeregowych – na mob. ośrodka.
       2) Szwadron zapasowy 19.P.uł. i nadwyżki mob. tego pułku: ok. 10 oficerów 600 szeregowych ( umundurowanych i uzbrojonych) i 200 koni (ok.150 młodych) , oraz 1 samochód ciężarowy w dobrym stanie.
       3) Szwadron zapasowy 21.p.uł.: ok.10 oficerów, 250 szeregowych (umundurowanych i częściowo uzbrojonych) i 120 koni młodych.
       4) Część nadwyżki 21.p.uł.: 4 oficerów, ok.100 szeregowych umundurowanych i uzbrojonych i 1 samochód ciężarowy w dobrym stanie.
       5) Szwadrony marszowe 19 i 21 p.uł.
       9 6) Nadwyżki mob. szwadronu pion. Brygady: 1 oficer, ok.40 szeregowych uzbrojonych i umundurowanych oraz sprzęt ćwiczebny szwadronu.
       Organizacja Ośrodka Zapasowego.
       Według planu mpb. ośrodek miał za zadanie uzupełnianie Wołyńskiej Brygady Kawalerii i K.O.P. Składał się z dowództwa, 4 szwadronów liniowych, szwadronu c.k.m., plutonu ppan., plutonu łączności, plutonu pionierów i szwadronu gospodarczego. Pododdziały te miały zadanie szkolenie rezerw i wystawianie oddziałów marszowych dla jednostek uzupełniających.
       Do ośrodka miały wejść szwadrony zapasowe 2.p.s.k., 19 i 21 p.uł. i szwadron szkolny K.O.P. K.O Niewirkowa, oraz nadwyżki mob. tych oddziałów. W ośrodku panował nieopisany chaos. Nie wszyscy dowódcy szwadronów przewidziani planem mob. byli na miejscu. A kadry szwadronów były niekompletne. Przybywający rezerwiści błąkali się jak owce po koszarach nie umundurowani i nie mający gdzie spać.
       Pierwszym więc moim zadaniem było wprowadzenie porządku wojskowego, zorganizowanie zdolnych do szkolenia pododdziałów i jak najszybsze puszczenie w ruch wyszkolenia. Wydałem więc odpowiednie zarządzenia o wyznaczyłem na dowódców szwadronów i plutonów oficerów, którzy wydawali mi się dostatecznie energiczni oraz poprzydzielałem podoficerów zawodowych. Jednocześni z zapasów uzyskanych z magazynów podręcznych 2.p.s.k. kazałem umundurować przybywających rezerwistów. Konie i broń podzieliłem na pododdziały.
       Równolegle do tych czynności zacząłem kołatać do D.O.K.II o zaopatrzenie ośrodka w broń, umundurowanie i wszelki sprzęt potrzebny do szkolenia. Początkowo wysiłki moje w tym kierunku dowództwo Korpusu zbywało odpowiedzią, że ośrodek ma być zaopatrzony w te rzeczy ze składnic centralnych.
       Po 5 września, gdy fala ewakuowanych urzędów z Warszawy zaczęła przechodzić przez Lublin i Hrubieszów kierując się na Wołyń, a Lublin zaczął być systematycznie bombardowany, dowództwo Korpusu zajęło przychylniejsze stanowisko do moich żądań.
       Bez większych trudności otrzymałem większa ilość ckm. i rkm. ze składów D.O.K. w Lublinie oraz amunicję. Musiałem tylko sam to przywieść samochodami ciężarowymi ośrodka, ze względu na dezorganizację transportu kolejowego.
       Jednocześnie zorientowałem się, że szybkie posuwanie się wojsk niemieckich w głąb Rzeczypospolitej zmienia radykalnie i moje położenie. Że lada chwila władze przełożone zażądają ode mnie bądź dużej ilości uzupełnień dal oddziałów walczących, bądź też sformowania nowych, zdolnych do walki oddziałów. Przy zupełnej dezorganizacji transportu i łączności spowodowanej stale zwiększającymi się nalotami lotnictwa bombowego npla, potrzebne mi zaopatrzenie do wystawieni oddziałów mogłem otrzymać tylko z D.O.K. II.i to z takiej odległości z jakiej bym sam je mógł sobie przywieść.
       W ośrodku miałem kilka tysięcy rezerwistów, jak zorientowałem się dobrze wyszkolonych i pełnych chęci do walki. By z nich wystawić oddziały uzupełniające, bądź nowe oddziały bojowe, brak mi było: broni, koni, siodeł i umundurowania, oraz sprzętu ppanc., łączności i pionierskiego.
       Dowództwo O.K. nie mogło mi dać z tych rzeczy nic, lub prawie nic, gdyż nie posiadało ich w swych składnicach. Konie można było wziąć z poboru w dostatecznej ilości i jakości. Siodeł otrzymać nie mogłem, trzeba więc było zrezygnować z poboru koni. Posiadana przez ośrodek ilość koni z rzędami nie mogła wystarczyć, nie tylko na wystawienie większej ilości uzupełnień, ale była tez niedostateczną i do szkolenia tej ilości rezerwistów, którą miałem w ośrodku. A że bezczynność i nuda jest zabójcza dla żołnierza, szukając środków zaradczych zaproponowałem dcy Korpusu stworzenie, tytułem próby, 2-ch szwadronów kolarzy na rowerach z poboru. Dca Korpusu zgodził się na moją propozycję i zarządził w Hrubieszowie i okolicy pobór 350 rowerów. Z tej ilości sformowałem 2 szwadrony kolarzy a 150 ludzi o pluton łączności a 50 ludzi. Zakończyłem to formowanie w dniu 8.IX.
       W międzyczasie rozluźniłem zakwaterowanie przez ulokowanie większości oddziałów w okolicznych wsiach, co zmniejszyło nieco niebezpieczeństwo lotnicze.
       Hrubieszów w czasie mego pobytu był raz tylko bombardowany, lecz ośrodek szczęśliwie żadnych strat nie miał.
       Reorganizacja Ośrodka i Stworzenie Zgrupowania Kawalerii ppłk.Halickiego
       W dniu 10.IX.1939 r. o godz.18-tej otrzymałem telefonicznie rozkaz z Grupy gen. Sawickiego wzywający mnie na odprawę do Włodzimierza Wołyńskiego. Po przybyciu do tam Szef Sztabu Grupy płk. dypl. Jasiński zakomunikował mi, że rozkazem M.S.Wojsk. zostałem podporządkowany gen. Sawickiemu, który za chwilę mnie przyjmie i wyda rozkazy. Po zameldowani się u gen. Sawickiego otrzymałem następujący rozkaz.
       1. Npl. oddziały pancerne są na prawym brzegu Wisły i idą bądź zajęły Tomaszów.
       2. Naczelne dowództwo nakazało zorganizowanie na linii Bugu szeregu węzłów ppanc.
       3. Grupa gen. Sawickiego w skład, której od tej chwili wchodzę, ma zorganizować obronę ppanc. na odcinku Bugu – granicy północnej nie pamiętam, na południu posoka włącznie.
       4. Główne siły Grupy organizacja węzeł ppanc. we Włodzimierzu Wołyńskim.
       5. Ja mam:
       a) zorganizować węzeł ppanc. w Sokalu pod nazwą Grupa Sokal, zamykając drogi Horchów –Łuck o Sokal Poryck, oraz
       b) zamknąć oddziałem wydzielonym przeprawę przez Bug przez m. Kryłów (prom). Dowódca tego oddziału składa meldunki bezpośrednio do dowództwa Grupy gen. Sawickiego.
       c) linia ewentualnego odwrotu Sokal – Poryck –Włodzimierz Wołyński.
       d) na pomoc Grupy gen. Sawickiego wobec dużej odległości między Włodzimierzem Wołyńskim a Sokalem nie mogę liczyć.
       e) łączność z dowództwem Grupy na razie przez państwowa sieć telefoniczną.
       6. Celem uzyskania potrzebnych sił Ośrodek Zapasowy Wołyńskiej Brygady Kawalerii ma ulec w ciągu dzisiejszej nocy reorganizacji. Ma być podzielony na dwie części.
       oddział bojowy , który nazywać ma się zgrupowaniem kawalerii ppłk. Halickiego i
       Ośrodek Zapasowy, który jak najszybciej ma przejść do Białokrynicy pod Krzemieńcem. Wyznaczenie dcy ośrodka i jego organizację gen. Sawicki powierza mnie.
       7. Siły grupy Sokal stanowić mają:
       a) Moje zgrupowanie kawalerii,
       b) Baon piechoty z Ośrodka Zapasowego Dubno,
       c) 6 dział artylerii konnej z Ośrodka Zapasowego Zamość. Oddziały ad b.i c. meldują się do mojej dyspozycji w miejscowości Sokal dn.11.IX. godz.17.
       8. Po wydaniu odpowiednich rozkazów mam jak najszybciej udać się sam do miejscowości Sokal celem przeprowadzenia rozpoznania terenu i przygotowania organizacji węzła ppanc.
       Na mój meldunek, że meldunek nie posiadam żadnej broni ppanc.i w związku z tym proszę o przydział działek i rusznic gen. Sawicki odpowiedział mi, że sam ma bardzo mało sprzętu i że nic mi nie może przydzielić, ale że będę miał 6 dział, a możliwe, że i baon dubieński ma sprzęt ppanc.
       Po otrzymaniu rozkazu zarządziłem telefonicznie odprawę oficerów i podoficerów funkcyjnych Ośrodka w Hrubieszowie na godz.24-tą. Postawione mi przez gen. Sawickiego zadanie zorganizowania w ciągu kilku godzin oddziału zdolnego do walki było w moich warunkach niezmiernie trudne. Pomijając trudności normalne przy zmianie przeznaczenia, dla którego oddział był pomyślany, ja nie znałem dostatecznie oficerów, oni nie znali szeregowych, a ci ostatni nie znali swych przełożonych ani siebie wzajemnie.
       Nie było więc warunków do stworzenia jednego z najważniejszych na wojnie czynników – ducha oddziału. Brak było koni, broni oraz wszelkiego sprzętu, a szczególnie ppanc.- bo wszak do walki z bronią pancerną miałem ten oddział sformować. Prawda, miało przyjść 6 dział. Część ich będę mógł użyć jako działa ppanc., ale to nie rozwiązuje zagadnienia. Brak skutecznej broni ppanc. w pododdziałach przy zerknięciu się z czołgami nieprzyjaciela może zdemoralizować nawet najlepszego żołnierza. Na to jednak rady nie było. Tak samo jak nie było mowy o uzyskaniu jakiejś broni plotn., a z lotnictwem w tej wojnie trzeba się było bardzo poważnie liczyć.
       Obliczając po drodze z odprawy, jak zorganizować to moje zgrupowanie doszedłem do przekonania, że składać się ono będzie z 3 części: konnej, kolarzy i pieszej.
       Kolarze są gotowi i nie potrzebują reorganizacji. Pieszą część będą stanowili uzbrojeni ludzie, którzy mi pozostaną po sformowaniu części konnej zgrupowania, oraz po wydzieleniu pewnej ilości broni koniecznie dla nowego ośrodka. Wszyscy nie uzbrojeni żołnierze pójdą do nowego ośrodka, gdzie pójdą też chore i zbyt młode konie, oraz wszelki sprzęt zbędny dla zgrupowania.
       W pierwszym więc rzędzie musiałem zorganizować część konną zgrupowania. Miałem do dyspozycji następujące oddziały konne:
       a) 3 szwadrony marszowe ( 2.p.s.k., 19 p.uł. i 21p.uł.) które po niedużym uzupełnieniu staną się etatowymi szwadronami liniowymi a 3 plutony – dobrze umundurowane i etatowo uzbrojone poza kb.ppanc.
       pododdziały ośrodka:
       1. cztery szwadrony liniowe, które mogą wystawić każdy po szwadronie a 3 plutony,
       2. szwadron ckm. ma około 40 ckm. i aż nadto wystarczającą ilość obsługi do nich. Ma jednak tylko ok.150 koni, juki na 40 ckm. i 4 taczanki.
       3. pluton łączności ma tylko 50 koni, ludzi dużo, sprzęt wprawdzie ćwiczebny, lecz nadający się do użycia w polu w dostatecznej ilości,
       4. pluton pionierów ma tylko 50 koni, poza tym jak pluton łączności,
       5. pluton działek ppanc. ma 15 koni, dostateczną ilość obsługi, lecz żadnego działka.
       Mógłbym więc wystawić 7 szwadronów liniowych, jeden duży lub dwa szwadrony ckm., pluton łączności i pluton pionierów.
       Ponieważ zgrupowanie moje ma być użyte w walce z oddziałami pancernymi w pierwszym rzędzie, pożądanym jest posiadanie większej ilości ruchomych ckm. oraz łączności i pionierów. Z grubsza kalkulując wyszło mi, że rozwiązanie jednego ze szwadronów liniowych pozwoli na stworzenie 3 - ch szwadronów ckm.- a 12 ckm. lub 4-ch a 8 ckm. oraz uzupełnienie oddziałów łączności i pionierów do szwadronu.
       Pozostawała tylko kwestia organizacji dowództwa i podziału zgrupowania na jednostki taktyczne. Ze względu na to, że mam dowodzić węzłem ppanc. potrzebny jest zastępca dowódcy zgrupowana, który będzie nim bezpośrednio dowodził oraz jakiś sztab. Co do podziału na jednostki taktyczne postanowiłem podzielić oddziały konne na cztery części:
       oddziały łączności i pionierów,
       odwód ogniowy dowódcy w postaci zgrupowania ckm.,
       i d) dwie grupy taktyczne szwadronów zdolne do wykonywania samodzielnych zadań. Grupy te, każda w sile 3-szwadronów liniowych, oddziału ckm. i oddziału łączności, - będą miały siłę nieco mniejszą od pułku kawalerii. Mogę dać i mały aparat administracyjny, o ile zaopatrzenie będzie wykonywane na szczeblu całego zgrupowania. By powstrzymać pęd do rozwijania aparatu administracyjnego postanowiłem nadać im nazwy dyonów, a nie pułków.
       Odprawę zakończyłem o godz.2.30 i o tej godzinie wszyscy wyznaczeni dowódcy oraz oficerowie i podoficerowie przystąpili do gorączkowej pracy. Poza tym zarządziłem:
       pogotowie marszowe 3/I dyony – dca. rtm. Wdziekoński i jednej drużyny ckm. z 1 dyonu na godz.8-mą dm.11.IX., reszty oddziałów na godz. 18-tą dn.11.IX.
       odprawę dców dyonów i szwadronów na godz.6-tą. Odprawę dcy nowego ośrodka i kwatermistrzów zgrupowania i ośrodka na godz.8-mą.
       Na odprawie dców dyonów i szwadronów zgrupowania, po zorientowaniu ich sytuacji wydałem następujące rozkazy:
       a) rtm. Wdziekoński, jako dca oddziału wydzielonego w składzie 3/I dyonu plus drużyna ckm. ruszy o godz.8.30 z Hrubieszowa z zadaniem zamknięcia przeprawy przez Bóg pod miejscowością Kryłów. Wykonanie meldować do dowództwa Grupy gen.Sawickiego, któremu bezpośrednio od tej chwili podlega. Ze względu na przemarsz w dzień, iść ma rozczłonkowany plutonami w dużych odległościach.
       b) Z nastaniem zmroku zgrupowanie ruszy z Hrubieszowa przez Włodzimierz Wołyński i marszem nocnym przed świtem osiągnąć ma rejon Sokal. Marsz podróżny. Dyony maszerują samodzielnie. Uregulowałem zatem porządek i godziny wymarszu.
       Na odprawie z nowo- wyznaczonym nowym dowódcą ośrodka majorem Gąsiewiczem i kwatermistrzami uregulowałem wszystkie inne sprawy wynikłe z likwidacji i reorganizacji ośrodka Hrubieszów. O godz.9.30 ruszyłem samochodem do m.Sokal, gdzie przybyłem ok.godz.13-tej dn.11.IX. Objechałem teren i ułożyłem plan organizacji węzła ppanc. O godz.18-tej zameldował się u mnie dca 2/I dyon. Żaden z oddziałów, które miały przybyć do mej dyspozycji według rozkazów gen. Sawickiego, nie stawił się w ciągu dnia 11.IX. Dopiero ok.godz.12-tej w dniu 12.IX przybył baon piechoty z Ośrodka zapasowego Dubno. Omówiłem z dcą tego baonu zadanie i plan organizacji i wydałem mu odpowiednie rozkazy dla jego baonu. Pozatem z nim i z kpt.(nazwiska nie pamiętam) dcą jakiegoś batalionu wartowniczego, który z baonem swym błąkał się w rejonie Sokal, omówiłem plan zatrzymania fali rozbitków i błąkających się żołnierzy, płynących stale przez Sokal w kierunku na Łuck oraz organizacji ich w nowe oddziały.
       Tymczasem o god.17-tej zameldował się u mnie oficer ze sztabu gen.Sawickiego rozkazem: (mapa 1;300.000 arkusz Łuck)
       Nieprzyjacielskie oddziały pancerne podchodzą na przedpole Włodzimierza Wołyńskiego. Była walka na przeprawie pod Kryłów, gdzie szwadron Wdziekońskiego nieprzyjaciela za Bóg nie puścił.
       Gen. Sawicki zadecydował, że mam opuścić Sokal i o godz.24-tej tegoż dnia:
       1) a)stworzyć węzeł ppanc. w m. Poryck i ubezpieczyć od południa grupę Włodzimierz Wołyński,
       b)bronić przepraw przez rzekę Bóg na odcinku od Białopola do Markosław- wszystko w łącznie. 2) Siły bez zmian. Gen. Sawicki skierował osobiście moje zgrupowanie i artylerię do Porycka.
       Wobec tego, że bagna doliny rzeczki Ługa stanowią dość poważną przeszkodę, zadecydowałem: trzymać mocno Poryck i rejon Markosłąw -Taniewicze, resztę odcinka dozorować. Zachować silny odwód. Przeprowadzić konieczne zniszczenia przepraw.
       Podział sił:
       Poryck baon piechoty plus jedna bateria a 3 działa – tworzą węzeł ppanc.
       a) Rejon Markosław – Taniewicze: dyon pieszy zgrupowania broni przepraw.
       b) Rejon Poryck wyłącznie - Taniewicze wył. dozoruje 1/II dyonu plus pluton c.k.m.( z dyonu ckm zgrupowania).
       c) Rejonna wschód od Poryck dozoruje 1/I dyonu i pluton ckm. z dyonu ckm. zgrupownia.
       d) Reszta jako odwód w rejonie kolonii Zaszczkiewicze.
       e) Moje m.p. do godz.12-tej dn.13.IX.- Poryck, poczem kolonia Zaszczykiewicze.
      
       Po przyjeździe ok.21-ej do m.Poryck zastałem tam 1/II.dyon, którego dca.rtm.Grodzki zameldował mi, że nie wie co się dzieje z reszta zgrupowania, sam był bowiem z rozkazu dtwa grupy gen.Sawickiego na rozpoznaniu linii Bugu na południe od rejonu doliny Wołyńskiej. Nieprzyjaciel nigdzie Bugu w tym rejonie nie przekroczył. Oddziały pancerne nieprzyjacielskie próbowały przekroczyć Bug pod Kryłowem, lecz 3/I dyonu na przeprawę nie pozwolił. Szwadron ten miłą duże straty, został bowiem zabity ppor. Płużyczko, a z jego plutonu pozostało przy życiu tylko kilku ułanów.
       Dca baonu i dcy 1/II.i 1/I dyonów przystąpili do organizacji swych odcinków. Do godz. 18-tej żaden oddziałów zgrupowania ani artylerii do mnie nie dołączył. Nie wiedziałem też gdzie się znajdują, pomimo czynionych poszukiwań. Nieprzyjaciela na przedpolu nie było.

Ułan Wołyński nr 42 2011 rok
Międzynarodowy Zlot Harcerski w Spale w 1935 roku.
Hanna Zawistowska Nowińska