JAZDA OCHOTNICZA MAJORA FELIKSA JAWORSKIEGO 1920 r
       W końcu czerwca 1920 roku, gdy nawała bolszewicka idąca od wschodu zaczęła zalewać olbrzymie połacie kraju i niedawno odzyskana niepodległość Polski została poważnie zagrożona rozpoczęto tworzenie Armii Ochotniczej. Pojawiły się w tym okresie odezwy władz skierowane do społeczeństwa i odwołujące się do uczuć narodowych niezwykle sugestywne plakaty .
       Akcją tą rozpoczętą w dniu 3 lipca 1920 kierowała Rada Obrony Państwa, na jej czele stanął Naczelnik Państwa Józef Piłsudski. Powstanie Rady Obrony Państwa wiązało się z przezwyciężaniem kryzysu gabinetowego w czerwcu 1920 roku i coraz bardziej realną groźbą inwazji wojsk sowieckich na etnicznie tereny polskie. Powierzenie misji tworzenia rządu Władysławowi Grabskiemu zakończyło kryzys. Rada Obrony Państwa składała się z 19 osób, w jej skład weszli z urzędu: Władysław Grabski, premier - wiceprzewodniczący Rady (1 VII - 23 VII 1920) Wincenty Witos, premier - wiceprzewodniczący Rady (24 VII - 1 X 1920) Wojciech Trąmpczyński, marszałek sejmu (1 VII - 1 X 1920). Zgodnie z wnioskiem Józefa Piłsudskiego przedstawicieli wojska powoływano w miarę potrzeb. W posiedzeniach Rady najczęściej uczestniczyli: gen. Józef Leśniewski, minister spraw wojskowych, gen. Kazimierz Sosnkowski, wiceminister spraw wojskowych, gen. Stanisław Haller, szef Sztabu Generalnego, gen. Tadeusz Rozwadowski, szef Sztabu Generalnego.
       Rada Obrony Państwa mogła decydować we wszystkich sprawach wiążących się z prowadzeniem i zakończeniem wojny oraz zawarciem pokoju. Podstawowymi zadaniami Rady było podniesienie morale w wojsku i społeczeństwie, przyspieszenie wykonywania obowiązującego prawa, rozstrzyganie w sprawach działań operacyjnych związanych z zagadnieniami politycznymi oraz sprawy związane z podjęciem rozmów pokojowych.
       Rada nie miała zajmować się sprawami wojskowo-taktycznymi. Rada mogła wydawać rozporządzenia i zarządzenia z klauzulą natychmiastowej wykonalności, była jednak zobowiązana do przedstawienia wydanych przez siebie aktów normatywnych Sejmowi do zatwierdzenia. W czasie pierwszego posiedzenia, które odbyło się w dniu 1 lipca 1920 roku podjęto decyzję o zaciągu ochotniczym, wdano również odezwę, celem jej była mobilizację całego społeczeństwa wobec zagrożenie bytu narodowego. Podniesieniu morale w wojsku służyć miały zaostrzone przepisy dotyczące wojskowego sądownictwa doraźnego, obostrzenia kar za przestępstwa osób wojskowych wynikające ze stosunku służbowego. Ustanowiono Krzyż Walecznych z myślą o nagradzaniu ofiarności żołnierskiej na polu walki. Dokonano ustaleń gwarantujących zaopatrzenie wdowom i sierotom wojskowym, chroniono zobowiązania pracodawców wobec pracowników pełniących ochotniczą służbę wojskową. Podstawowym wybiegającym w przyszłość zadaniem Rady było przygotowanie zasad przyszłego rozejmu i pertraktacji pokojowych z Rosją.
       Na froncie wzrastało zagrożenie spowodowane sukcesami Armii Konnej Siemiona Budionnego oraz słynnego ze zbrodni i okrucieństw 3 Korpusu Kawalerii zwanego Złotą Ordą Gaj-Chana. W aktualnej sytuacji Pilną koniecznością stało się wtedy zwiększenie liczby oddziałów kawalerii. W związku z wykruszaniem się w ustawicznych walkach na froncie dotychczasowych regularnych pułków jazdy, przystąpiono w lipcu 1920 roku do tworzenia pułków rezerwowych. Pułki rezerwowe tworzono powołując rezerwistów z byłych armii zaborczych i oficerów rezerwy. Nie spełniło to jednak oczekiwań, pobór sześciu roczników rezerwistów kawalerii wystarczył tylko do uzupełnienia stanów osobowych walczących już na froncie pułków jazdy.
       W dniu 6 sierpnia 1920 roku przy Ministerstwie Spraw Wojskowych utworzono Generalny Inspektorat Armii Ochotniczej, jego zadaniem było kierowanie akcją werbunkową oraz inspekcją obozów jednostek ochotniczych. Na czele Głównego Inspektoratu Armii Ochotniczej stanął gen. Józef Haller.
       Oprócz kierownictwa akcją werbunkową Inspektorat rozpoczął na szeroką skalę działania propagandowe, których celem było obudzenie zrywu patriotycznego i zahamowanie rozlewającej się szeroko, zabójczej fali defetyzmu.
       W zbiorach Muzeum Niepodległości w Warszawie zachowała się niezwykle interesująca kolekcja plakatów z tamtych dramatycznych dni. Plakaty te dzieła ówcześnie tworzących plastyków oddają atmosferę niepewności i grozy, odwołują się do wyższych uczuć społeczeństwa. Warto poświęcić im uwagę i zagłębić się w ich treść merytoryczną i przemawiającą jeszcze dziś do wyobraźni współczesnych mimo upływu dziewięćdziesięciu latach od tamtych wydarzeń sugestywną wymową plastyczną. Przyjrzyjmy się kilku z nich.
       Na pierwszym z plakatów uderza krzyczący napis " DO BRONI ! OJCZYZNA WAS WZYWA !" poniżej znajduje się postać małego chłopca dobosza w rogatywce z orłem i trzy męskie sylwetki włościanin, inteligent i robotnik z karabinami i biało czerwonymi narodowymi kokardami. Autorem tego plakatu był Zygmunt Kamiński.
       Następny plakat dzieło anonimowego artysty zawiera hasło "ON Z NARODEM NARÓD Z NIM " przedstawiono na nim konny portret Józefa Piłsudskiego a w tle zwarty oddział piechoty, za którym podąża robotnik z karabinem żegnany przeze wznoszącą dziecko kobietę.
       Kolejny plakat zawiera słowa "W ładzie i porządku prowadzimy wojnę ze wschodem WSTĘPUJ W SZREGI!" do tego sylwetka piechura w legionowym mundurze z karabinem i rozwianym sztandarem, na którym widać napis "ZA WOLNOŚĆ ".Ten plakat to dzieło Kajetana Stefanowicza.
       Jeszcze jeden plakat, ten wyszedł on z pod ręki Stanisława Siestrzeniewicza, w kompozycji plastycznej dominuje tu hasło " WSTĄP DO WOJSKA BROŃ OJCZYZNY " poniżej charakterystyczna sylwetka gen. Józefa Hallera na tle grupy żołnierzy z rozwiniętym sztandarem.
       Generalny Inspektorat Armii Ochotniczej wydawał również odezwy apelujące do społeczeństwa o masowe wstępowanie w szeregi, znajdujemy w nich zawierające wymowny ładunek dramatyzmu słowa: " Kto ma u siebie broń, kto ma konia i siodło niechaj stanie z tem co ma , Niech szlachetne współubieganie się o pierwszeństwo będzie miarą spełnionego obowiązku , miarą gorejącej miłości ojczyzny. "
       W dniu 24 lipca powstał Rząd Obrony Narodowej z Wincentym Witosem, jako Premierem, rozpoczął on energiczne działania zmierzające do konsolidacji wszystkich sił społeczeństwa w celu obrony kraju i likwidacji pojawiających się nastrojów defetystycznych. 2 sierpnia Józef Piłsudski Naczelnik Państwa i Wódz Naczelny zarazem przybył z Chełma do Warszawy, zastał w stolicy gorączkową atmosferę, o panujących wówczas nastrojach świadczy fakt, że wielu wyższych urzędników i funkcjonariuszy państwowych opanowanych zawansowanym defetyzmem, poważnie rozważało możliwość ewakuacji centralnych instytucji i urzędów do Poznania lub innego oddalonego od linii frontu miasta.
       W takiej to atmosferze Naczelny Wódz przystąpił do pracy nad planem kontrofensywy polskiej armii. Rząd Obrony Narodowej wydał w tym czasie dramatyczną odezwę do narodu polskiego rozpoczynającą się słowami: "Ojczyzna w niebezpieczeństwie!” w tym wołaniu do narodu znalazło się wiele obrazujących powagę sytuacji sformułowań takich jak " Wróg zaborczy, wróg najeźdźca, wróg niosący z sobą niewolę narodu, ufa że zdobędzie Warszawę naszą stolicę , i że w Warszawie podyktuje Polsce zwycięski pokój" dalej czytamy " Rząd wzywa cały naród do walki w obronie ogniska domowego, w obronie chaty chłopskiej, w obronie pracy i wolności obywatelskiej, wzywa do walki świętej w obronie wolności, niepodległej Ojczyzny! Naród zjednoczy się ze swymi żołnierzami, wojna narodowa zaczyna się u progu Warszawy "i na koniec odezwy słowa: "Krew nasza, siły nasze, walka nasza dla Ojczyzny drogiej !”
       Olbrzymią rolę w budzeniu społeczeństwa do obrony Ojczyzny odegrał kościół katolicki. W odczytanym z ambon 7 lipca 1920 roku liście do Narodu biskupi nawoływali do zjednoczenia wszystkich Polaków i czynnego oporu przeciw bolszewikom. Wierni w kościołach usłyszeli następujące słowa: „Oto wróg zebrał wszystkie swe siły, ażeby zagrodzić nasze granice, zetrzeć naszą bohaterską armię i odebrać Polsce na nowo przecenny skarb jej wolności. Wróg to jest tym groźniejszy, bo łączy okrucieństwo i żądzę niszczenia z nienawiścią wszelkiej kultury, szczególnie zaś chrześcijaństwa i Kościoła (...), szczególniejszą nienawiścią zapałał on do Polski. Bo gdy niektóre mocarstwa zeszły ze swej pierwotnej drogi, aby zawierać z tym wrogiem umowy, własnego niepomne niebezpieczeństwa, Polska jedna oparła się pokuśnym wołaniom tego wroga i jakby murem stanęła, aby mu wstęp do siebie z zachodu Europy zagrodzić. Dlatego to wróg ów poprzysiągł jej zniszczenie i zemstę".
       W dniu 27 lipca 1920 roku biskupi złożyli na Jasnej Górze Akt poświęcenia Najświętszemu Sercu Jezusa i ponownego obrania Matki Bożej na Królową Polski. Skierowali do Narodu porywającą Odezwę przypominając bohaterską obronę Częstochowy. Ksiądz kardynał Aleksander Kakowski w liście z 31 lipca 1920 roku skierowanym do duchowieństwa archidiecezji warszawskiej apelując o gorące modlitwy za Ojczyznę zalecił, aby "Zaoszczędzone przez wiernych z odmówienia sobie przyjemności i zachowania postu pieniądze oraz wszystkie ofiary zebrane na tacę w dniu 8 sierpnia w kościołach winny być przeznaczone w całej archidiecezji na żołnierza polskiego. Pieniądze, złożone przez kapłanów, Kuria prześle do zarządu armii ochotniczej."
       W dniu 7 sierpnia 1920 roku ksiądz kardynał wystąpił do proboszczów i rektorów kościołów miasta stołecznego Warszawy z listem o obowiązku trwania na stanowiskach wobec groźby agresji. Ksiądz kardynał Kakowski napisał: "Nie trwoga, nie zemsta pchać nas winna, lecz płomienne wołanie Matki Ojczyzny o pomoc i ratunek. Ze względu na ważność chwili i grożące miastu naszemu niebezpieczeństwo praca około okopów w dni niedzielne i świąteczne jest dozwoloną.”
       Ksiądz kardynał Aleksander Kakowski, gdy wróg zbliżał się do bram stolicy pozostał w mieście, jako jeden z trzech dyplomatów, którzy nie ulegli panice i nie opuścili zagrożonej Warszawy. Kardynał wykazał się również osobistą odwagą w dniu 13 sierpnia 1920 znalazł się na pierwszej linii frontu wśród żołnierzy w okopach pod Radzyminem.
       Tworzenie jednostek ochotniczych trwało. Przed punktami werbunkowymi ustawiały się długie kolejki mężczyzn w różnym wieku. Widziano żołnierzy w legionowych maciejówkach lub steranych w polu mundurach obok studentów i gimnazjalistów. Według przepisów opracowanych i wydanych przez Ministerstwo Spraw Wojskowych w szeregi przyjmowano wszystkich obywateli państwa polskiego w wieku od 17 do 42 lat, posiadających stopnie oficerskie do lat 50. Ochotnicy małoletni a takich było wielu musieli wykazać się przed komisjami werbunkowymi pisemnymi pozwoleniami rodziców lub opiekunów prawnych. We wspomnieniach weteranów wówczas młodocianych ochotników często czytamy o fałszowaniu dat urodzenia tak by móc bez przeszkód wstąpić w szeregi i otrzymać upragnioną broń. Przyjmowano ochotników do różnych służb i rodzajów broni głównie jednak do piechoty i jazdy. Zgodnie z zaleceniami ochotnicy do oddziałów konnych musieli posiadać własne konie i oporządzenie, przyjmowano ich w najbliższych terytorialnie dowództwach wojskowych, następnie grupowo odsyłani byli do miejsc, w których znajdowały się szwadrony zapasowe regularnych pułków kawalerii. Od młodych ochotników potencjalnych kawalerzystów oprócz patriotycznego zapału wymagano opanowania podstawowych elementów wyszkolenia jeździeckiego. Ochotników do jazdy przyjmowały szwadrony zapasowe wytypowanych regularnych pułków jazdy, były to szwadrony zapasowe następujących pułków: 1 Pułku Szwoleżerów oraz 3, 6, 8, 12, 13, 14, 16 i 18 Pułku Ułanów. W kolejnej odezwie ogłoszono, że Jazdę Ochotniczą tworzyć będą znani i niezwykle popularni dowódcy kawaleryjscy.
       Były to postacie tej miary, co mjr Feliks Jaworski, słynny już w tym czasie partyzant i zagończyk obrońca polskich dworów, osad i wiosek na Wołyniu i Podolu w latach 1917 - 1919 oraz bracia mjr Jerzy Dąmbrowski i rtm.Władysław Dąbrowski - "legenda wileńszczyzny " i inni im podobni.
       Nie były to nazwiska przypadkowych oficerów kawalerii, za każdym z tych nazwisk ciągnęła się już swoista legenda, wspaniałych i nieustraszonych dowódców, uzdolnionych i obdarzonych szczególną charyzmą i żołnierskim szczęściem. Były to nazwiska sławnych już i popularnych dowódców jazdy, specjalistów od działań partyzanckich, ludzi doświadczonych w polu o olbrzymich zasługach bojowych, szanowanych przez wdzięczne społeczeństwo i kochanych przez żołnierzy.
       Ale byli też i młodsi, dowódcą nowo formowanej ochotniczej jednostki został porucznik Józef Siła-Nowicki, który wcześniej służył w legendarnym Wołyńskim Dywizjonie Jazdy Kresowej dawny podkomendny majora Feliksa Jaworskiego. Stosując nabyte tam doświadczenia i wzorce działania stworzył on skutecznie operujący i siejący postrach wśród bolszewików dywizjon jazdy, który niebawem zasłynął pod nazwą „Huzarów Śmierci”.
       Te nazwiska miały działać jak magnez i tak rzeczywiście się działo. Świadczą o tym zestawienia cyfr w opracowaniach historycznych. W szeregi Jazdy Ochotniczej wstąpiło ogółem 9456 ochotników, dostać się do ochotniczych formacji kawaleryjskich nie było łatwo pamiętajmy, że ochotnicy wstępujący w szeregi jazdy musieli mieć własne konie i ekwipunek, to pociągało za sobą znaczne koszty przerastające często możliwości kieszeni wielu potencjalnych kawalerzystów-ochotników.
       Armia Ochotnicza wchłonęła łącznie 105744 ochotników do różnych formacji głównie do piechoty, która była jej podstawą.
       W lipcu bieżącego roku minęło dziewięćdziesiąt lat momentu, w którym major Feliks Jaworski lecząc rany w warszawskim szpitalu, otrzymał rozkaz formowania brygady jazdy ochotniczej na Lubelszczyźnie.
       Na odezwę majora Jaworskiego zaczęli licznie napływać ochotnicy. Już w końcu lipca 1920 roku powstały zręby brygady jazdy ochotniczej w składzie trzech pułków: 1- wołyńskiego, 4 – lubelskiego i 3 - siedleckiego. Licznie napływający ochotnicy szybko wypełniali szeregi szwadronów i pułków. Ochotników było wielu, gorzej było z końmi, umundurowaniem i uzbrojeniem.
       Niepoślednią rolę czasie tworzenia Jazdy Ochotniczej mjr. Feliksa Jaworskiego odegrała ówczesna prasa. Pisano wówczas o formującej się kawalerii na łamach „Rzeczypospolitej” i „Ziemi Lubelskiej” autorem tamtych artykułów silnie oddziałujących na społeczeństwo a szczególnie na młodzież był dziennikarz, korespondent wojenny, a wkrótce dzielny ułan ochotnik, Franciszek Głowiński.
       Formowanie jednostek ochotniczych wspomagane było spontanicznie przez społeczeństwo ofiarnie popierające akcję werbunkową. Ci, którzy sami nie mogli stanąć w szeregu organizowali pomoc materialną przeznaczoną na zakup wyposażenia dla powstającego ochotniczego wojska. Ofiarność społeczeństwa była bardzo pomocna wystarczy przytoczyć tu tylko kilka z wielu przykładów dotyczących organizacji szczególnie nas interesującej Brygady Jazdy majora Feliksa Jaworskiego.
       Oto niektóre z nich. Obywatelski Komitet Ochrony Państwa przydzielił ekwipunek nabyty ze środków społecznych między innymi dla Brygady Jazdy majora Jaworskiego. Niezależnie od tego Wojewódzki Komitet Ochrony Państwa w Lublinie przekazał na potrzeby Brygady Jazdy mjr Jaworskiego kwotę 1 070 000 marek. Biłgorajski Powiatowy Komitet zebrał wśród społeczeństwa dla Brygady Jazdy mjr Jaworskiego 5 000 marek. Komitet Hrubieszowski przekazał 50 koni, 6 siodeł i 15 karabinów oraz kilkadziesiąt kociołków, oprócz tego manierki, komplety bielizny i kwotę 88 926 marek.
       Oprócz wparcia materialnego nie mniej ważny był pełen sympatii stosunek lokalnych społeczności do formacji ochotniczych.
       Formowany i szkolony w Kraśniku ochotniczy szwadron jazdy pod dowództwem por. Władysława Trzaski-Jerzyńskiego w dniu 30 lipca 1920 roku otrzymał w darze od mieszkańców Kraśnika proporzec z wyhaftowanym napisem "I Kraśnicki". Szwadron ten wszedł w skład 2 Lubelskiego Pułku Jazdy mjr Feliksa Jaworskiego.
       Trwało intensywne szklenie młodych ochotników. W nocy z 13 na 14 sierpnia major Jaworski otrzymał bezpośrednio od Naczelnego Wodza Józefa Piłsudskiego rozkaz, aby ruszył w pole z tymi szwadronami, które uzna za gotowe do walki. Józef Piłsudski dał w ten sposób wyraz swemu najwyższemu zaufaniu do talentów operacyjnych majora.
       Tak rozpoczęła się frontowa droga Jazdy Ochotniczej majora Feliksa Jaworskiego.
       Ochotnicza Brygada Jazdy majora Feliksa Jaworskiego okazała się w boju jedną z najbardziej sprawnych, operatywnych i skutecznych wielkich jednostek jazdy. W tym czasie mjr Feliks Jaworski dowodził stworzonym przez siebie silnym zgrupowaniem kawalerii w skład, którego wchodziły wspomniane 1 Pułk Wołyński, 2 Pułk Lubelski, 3 Pułk Siedlecki oraz dołączony do Brygady Strzelców inicjatywy majora Wołyński Dywizjon Strzelców Konnych.
       W opracowaniach historycznych i dokumentach operacyjnych (rozkazy i meldunki) kawaleria pozostająca pod dowództwem majora Feliksa Jaworskiego określana jest na przemian, jako Brygada mjr Jaworskiego, 4 Brygada Jazdy, Grupa Jazdy mjr Jaworskiego, Kawaleria mjr Jaworskiego, Jazda Ochotnicza mjr Jaworskiego.
       Szlak bojowy Brygady Jazdy majora Feliksa Jaworskiego to pasmo sukcesów. W dniach poprzedzających bitwę nad Bugiem działo się wiele. W południe 16 sierpnia Jazda mjr Jaworskiego zajęła Radzyń Podlaski wypierając jednostki Grupy Mozyrskiej, w kierunku Łukowa i Mordów. Następnego dnia pod Kąkolewnicą Jaworski rozbił 170 Brygadę Strzelców. 17 sierpnia 1920 roku około 14.00 Jazda mjr. Jaworskiego zajęła Międzyrzec Podlaski. W kierunku Mordów i Łosic wysłano silne podjazdy. W nocnym ataku zdobyto Siedlce tam w ręce młodych ułanów Jaworskiego wpadły sowieckie tabory. Rankiem 18 sierpnia Brygada Kawalerii mjr Jaworskiego opanowała Mordy. Miasto zostało zdobyto w południe przez 1 szwadron pułku lubelskiego. Tam w Mordach miał miejsce pewien epizod charakteryzujący działania i postawę dowódcy. Wzięto tam bez walki 60 jeńców i tabory. W ręce mjr Feliksa Jaworskiego wpadł wówczas miejscowy „rewkom”, zaskoczony na moment przed rozstrzelaniem grupy obywateli miasta uznanych przez bolszewików, jako „obcy ideowo element”. Tu nastąpił dramatyczny zwrot sytuacji pod tą samą ścianą stanęli członkowie „rewkomu”. W ostatniej chwili ocalił ich proboszcz miejscowej parafii, jeden z tych, któremu uratowali życie ułani Jaworskiego.
       Apogeum tych zwycięskich walk to wygrana bitwa z wielokrotnie liczniejszym przeciwnikiem pod Skrzeszewem i Frankopolem. Bitwa ta stoczona została w ramach wielkiej operacji utrwalonej w historii jako Bitwa Warszawska.
       Ochotnicza Brygada Jazdy złożona była w większości z młodych początkowo niedoświadczonych, choć pełnych szlachetnego zapału ochotników pod żelazną ręką wspaniałego dowódcy majora Feliksa Jaworskiego i wiernych mu "starych Jaworczyków" w krótkim czasie stała się doborową jednostką jazdy.
       Skrzeszew i Frankopol to jeszcze nie koniec tej frontowej epopei. Walczono dalej już za Bugiem. Po wypadzie na Tonkiele i wyparciu nieprzyjaciela był krótki odpoczynek w Skrzszewie. Ale już 20 sierpnia wyruszono w pościg za nieprzyjacielem w kierunku Suwalszczyzny przez Suraż, Drohiczyn, Pułkowice Dolne, Granne, Pierlejewo, Pokibry, Brańsk, tu wzięto dużo taborów. Dalej w ciągłych walkach pościgowych przez Suraż, Białystok. W dniu 29 sierpnia kawalerzyści Jaworskiego wkroczyli do Augustowa, 3 września zajęto Suwałki. Kolejne zadania to obsadzenie i dozór wzdłuż Kanału Augustowskiego oraz patrolowanie granic litewskiej i niemieckiej.
       W jednej ze swych ostatnich relacji wspomniany już korespondent wojenny Franciszek Głowiński napisał: ” Pięć z górą tygodni byli w boju młodzi ułani Jaworskigo. Na przestrzeni trzystu kilkudziesięciu wiorst ścigali i gromili wschodnich wrogów Rzeczypospolitej. Większość oddziału stanowili ochotnicy, dla których właściwemi ćwiczeniami były dopiero pierwsze walki z wrogiem. Wyruszyli w bój nader słabo wyekwipowani na koniach częstokroć nieujeżdżonych i nieodpowiadających zadaniu. (…) Mimo szeregu ciężkich opresji mimo stałej przewagi wroga, nie cofali się nigdy. Ich szybki, brawurowy pochód niecił popłoch w szeregach nieprzyjaciela, łamiąc jego opór zmieniając odwrót jego w paniczną ucieczkę. To też powierzone przez wodzów zadanie jazda ochotnicza majora Jaworskiego w pełni chlubnie spełniła.”
       Ponad pięć tygodni ustawicznych, walk, potyczek, forsownych marszów w ciągłym kontakcie bojowym z nieprzyjacielem zrobiły swoje. W trakcie koncentracji wszystkich pułków Ochotniczej Brygady Jazdy mjr Feliksa Jaworskiego, którą zarządzono na dzień 19 września 1920 roku w Grajewie stwierdzono krańcowe przemęczenie ludzi i fatalny stan fizyczny koni we wszystkich pododdziałach. Zapadła wówczas decyzja o przesunięciu Brygady z pierwszej linii frontu do strefy przyfrontowej. Z Grajewa transportem kolejowym w dniu 23 września 1920 roku Ochotnicza Brygada Jazdy dotarła do Międzyrzeca i Radzynia w celu uzupełnienia stanów i reorganizacji.
       Działania bojowe Brygady Jazdy Ochotniczej majora Feliksa Jaworskiego w 1920 roku oceniono bardzo wysoko. W Muzeum 19 Pułku Ułanów Wołyńskich wisiało na ścianie oprawione za szkłem tableu znajdowały się tam zgrupowane wokół portretu zwycięskiego Wodza Naczelnego marszałka Józefa Piłsudskiego, fotografie zapisanych na kartach historii generałów i pułkowników, dowódców, którym zawdzięczamy zwycięstwo w wojnie z bolszewikami w latach 1918 - 1920.
       Wśród tego grona wybitnych dowódców uwieczniony został również major Feliks Jaworski. Ten fakt ma potężną wymowę i wszelki komentarz wydaje się tu zbędny.
       Na łamach jednej ze starych gazet, gdy szala zwycięstwa przechyliła się już na polską stronę czytamy: „Znowu zwycięsko, tryumfalnie łopocą sztandary armii polskiej na części chwałę Rzeczypospolitej, na pohybel jej wrogom.(…) W szeregach zaś tej armii pięknie swemi czynami zdobywa stanowisko zdobywa jazda ochotnicza majora Jaworskiego. Wodzowie armii i społeczeństwo nie darmo wielkie pokładali nadzieje w tej formacji, na czele, której stanął człowiek wielkiego męstwa i niezwykłej brawury rycerskiej, a którego imię skupiło przy nim kwiat ochotniczych zastępów i współpracę wybitnych oficerów. Nadziei tych nie zawiodła jazda majora Jaworskiego.
       Po nader krótkim, jak na konnicę, bo zaledwie miesięcznym okresie ćwiczeń i organizacji, na pierwszy rozkaz Naczelnego
       Dowództwa jazda majora Jaworskiego podjęła wyznaczone jej zadanie bojowe i wypełniła je chlubnie.”
       Historyk wojskowości prof. płk Marek Tarczyński specjalista od zagadnień związanych min. z wojną 1919-1921 w końcowym fragmencie swej książki „Cud nad Wisłą - bitwa warszawska 1920” umieścił następujące zdania: " W historii sztuki wojennej bitwa warszawska pozostanie przykładem rozstrzygającego manewru, którego efekt końcowy osiągnięty został myślą wodza, pracą sztabu, poświęceniem oraz umiejętnością oficerów i żołnierzy. W historii zaś politycznej, bitwa warszawska pozostanie właśnie wyrazem zbiorowego wysiłku narodu, który na wiele lat oddalił od społeczeństwa polskiego widmo stalinizmu, ustabilizował losy państwa polskiego, a nawet Europy."
       W ramach przechodzenia armii na stopę pokojową jednostki wojskowe mobilizowanych z ochotniczego zaciągu zostały rozformowane. Większość żołnierzy zdemobilizowano pewna część pozostała, jako uzupełnienie, które skierowano do wyszczerbionych w długich ciężkich bojach pułków regularnych.
       Jazda Ochotnicza mjr Feliksa Jaworskiego rozkazem Naczelnego Dowództwa z 30 września 1920 roku została rozwiązana. W rozkazie mjr Feliksa Jaworskiego z października 1920 r. jest między innymi mowa o tym, że części składowe tej formacji (oficerowie, szeregowi, konie, uzbrojenie i ekwipunek) są podstawą do utworzenia regularnych jednostek kawalerii Wojska Polskiego takich jak 19 Pułk Ułanów Wołyńskich, Szwadron Zapasowy 19 Pułku Ułanów, 2 Pułk Ułanów Lubelskich i 4 Dywizjon Strzelców Konnych. W pożegnalnym rozkazie major Feliks Jaworski napisał: „Wszystkim panom oficerom i żołnierzom – ochotnikom, którzy w ciężkiej i krytycznej dla kraju chwili, kiedy Naczelne Dowództwo w moje ręce oddało organizację jazdy ochotniczej, pospieszyli z gorącym zapałem na moje wezwanie i pozwolili mnie zorganizować w tak krótkim czasie i ciężkich warunkach jednostkę, która zaważyła na szali ostatnich wypadków wojennych i obecnie stanowi kadrę dla nowych formacji, składam moje żołnierskie Bóg zapłać.
       Ku chwale Ojczyzny zeszliśmy się, ku Jej chwale pracowaliśmy i przelewaliśmy krew naszą. Z Jej rozkazu i ku Jej chwale stajemy do pracy w nowych formacjach pod inną nazwą i zmienionym składzie. Pracujmy, więc nadal wytrwale, ożywienie wyłączną myślą najgorętszego patriotyzmu, nie pamiętając o jakichkolwiek celach lub ambicjach osobistych. W chwili, gdy rozchodzą się szeregi jazdy ochotniczej nie możemy zapomnieć i naszych drogich współ towarzyszach, którzy z porucznikiem Czarnieckim i podporucznikiem Ciemochowskim na czele, rzucili swe junackie bujne życie pod nogi zagrożonej Matki Ojczyzny. Ich krew padła na proporce jazdy ochotniczej i dała im pamięć wieczną. Cześć ich pamięci.”
       Zwycięstwo Jazdy Ochotniczej majora Feliksa Jaworskiego pod Skrzeszewem i Frankopolem miało istotne znaczenie militarne. Przecięto drogi odwrotu wycofującej się w pośpiechu po klęsce pod Warszawą masie wojsk sowieckich. W tej sytuacji dowództwo sowieckie musiało zmienić drogi odwrotu wyznaczone dla trzech dywizji 2-ej,17-eji 21-ej oraz poważnie przetrzebionych trzech innych 8-ej,10-ej i 57-ej dywizji.
       W Zarysie Historii Wojennej 19 Pułku Ułanów Wołyńskich opracowanej w 1930 roku z polecenia Wojskowego Biura Historycznego przez majora Dezyderiusza Zawistowskiego znajduje się swoiste ujęte w cyfry posumowanie działań bojowych podległych majorowi Feliksowi Jaworskimu formacji. Cyfry te mają swoją wymowę. Poległo i zmarło na skutek odniesionych ran łącznie 112 oficerów i ułanów. Krzyż Virtuti Militari najwyższe odznaczenie za męstwo okazane na polu walki otrzymało 37 oficerów, podoficerów i ułanów. Krzyże Walecznych otrzymało 25 oficerów,55 podoficerów i 75 ułanów. Krzyż Walecznych był wtedy zupełnie nowym odznaczeniem bojowym, został on ustanowiony rozporządzeniem Rady Obrony Państwa z dnia 11 sierpnia 1920 roku „...celem nagrodzenia czynów męstwa i odwagi, wykazanych w boju... przez oficerów, podoficerów i szeregowców.” Zdobycz wojenna Jazdy Ochotniczej mjr. Feliksa Jaworskiego to 2903 jeńców, 3 sztandary, 6 chorągwi, 43 armaty, 27 ciężkich karabinów maszynowych, 2 pociągi pancerne, 4 rzeczne statki opancerzone, 1 stacja radiotelegraficzna i olbrzymia ilość taborów.
       Data 19 sierpnia 1920 roku zapisana została w historii 19 Pułku Ułanów Wołyńskich im. gen. Edmunda Różyckiego, jako chlubne zwycięstwo pod Skrzeszewem i Frankopolem. Datę tę odnotowano w historii polskiego czynu zbrojnego. Dzień 19 sierpnia uznawano odtąd za ŚWIĘTO 19 PUŁKU UŁANÓW WOŁYŃSKICH, zostało to oficjalnie zatwierdzone Dziennym Rozkazem Ministerstwa Spraw Wojskowych Nr.16/19.05.1927 poz.174.
       Utworzone latem 1920 roku rezerwowe i ochotnicze pułki kawalerii odegrały istotną rolę w bitwie warszawskiej, przyczyniły się one wydatnie do pokonania 1 Armii Konnej Budionnego i rozbicia 3 Korpusu Konnego Gaj Chana. Pułki te odegrały ogromną rolę w zatrzymaniu i pokonaniu olbrzymich mas czerwonej kawalerii zalewających w szybkim tempie połacie kraju. Zwycięskie zakończenie wojny polsko-bolszewickiej możliwe było dzięki wspólnemu wysiłkowi wszystkich formacji i służb Wojska Polskiego. Literatura: mjr. Dezyderiusz J.Zawistowski Zarys Historii Wojennej 19-go Pułku Ułanów Wołyńskich. Warszawa 1930. Wiktor Dzierżykraj Stokalski Dzieje jednej partyzantki z lat 1917-1920 Lwów 1927. Marek Tarczyński Bitwa Warszawska 13-28 VIII 1920 Dokumenty operacyjne Oficyna Wydawnicza RYTM Warszawa 1996. Henryk Wielecki, Rudolf Sieradzki Wojsko Polskie 1921-1939 Organizacja i odznaki kawalerii Wydawnictwo CREAR Warszawa 1992.

Ułan Wołyński nr 40 2010 rok
Wiktor Dzierżykraj Stokalski
OD WIEPRZA PO BUG